دوباره نگاه كردن و رهايى از عادات، موضوعیست كه نظر فرماليستهاى روس را درگير خود كرده است و از همين رو، در پىِ نگاهى تازه به جهانِ تكرارى و روزمره هستند؛ به نوعى، دوباره نگاه كردن به هر پديدهاى. به اين تجديد نظر و برخورد دگرگونه در زبان، “آشنايىزدايى” مىگويند.
آشنايىزدايى مجموعهى بزرگىست كه فاصله گذارى مىتواند يكى از زير مجموعههای آن باشد. اما بايد دقت كرد كه فاصله گذارى دقيقن همان آشنايىزدايى نيست، زيرا ما در فاصله گذارى به گونهاى ديگر برخورد مىكنيم؛ مثلن هر فيلمى در حال به تصوير كشيدن يک داستان است و ما در حين تماشاى آن، خود را از طريقِ جانشينى به جاى بازيگر فيلم گذاشته و با او همدردى مىكنيم؛ حالا فكر كنيد در هنگام تماشاى فيلم، دوربين روى كارگردانِ آن رفته و بگوید: “سلام…! شما در حال تماشاى فيلم من هستيد، آيا تا اينجاى كار از آن راضى بودهايد؟”
يعنى به نوعى ساختار معمولى فيلم را مىشكند، كه این را دقيقن در شعر نيز انجام مىدهيم.
مثلن شعر “دایره” اینطور شروع میشود: “شما داريد شعرى به نام دايره مىخوانيد”
اين عمل، اعتراضى در برابرِ پروسهى آسمانى بودنِ شعر است. معمول است و اغلب شاعرانِ ايرانى گفتهاند: “شعر به من الهام مىشود”؛ آنها همه دروغگویند.
زمانى كه ما در لحظهى انرژى و شهود هستيم شروع به نوشتن مىكنيم. درست است كه هر وقت اراده كنيم نمىتوانيم، اما موضوع الهام شدن و آسمانى بودنِ آن مضحک است؛ فاصله گذارى نيز اقدامى عليه اين ديدگاهِ نادرست است. اين منطق را بنا بر شكست عادات روزانه و نوآورى در عرصهى هنر مىتوان نوعى آشنايىزدايى خواند، اما در شعر ربطى به آشنايىزدايى و غريبه گردانى ندارد.
آشنايىزدايى؛ يعنى استفاده از كلمه و يا تركيبى در شعر كه در جايگاهِ حقيقى و هميشگى خود قرار نگرفته باشد؛ مثلن شما شاهد تصويرى هستيد كه به نحوى ديگر با ابژه و كلمات برخورد كرده است و فضاى ديگرى را ايجاد مىكند؛ كه اين، نوعى آشنايىزدايى يا غريبه گردانى است.
از آشنايىزدايى معمولن در زبان ياد مىشود؛ اينكه چگونه با استفاده از استعاره، دستورات زبان را رد كنيم.
به اين قسمت از شعرِ يدالله رويايى توجه كنيد:
“دوست دارم از تو بگويم را
از تو سخن از به آرامى”
ما در حالت طبيعى منظورِ خود را اينگونه بيان نمىكنيم؛ اين كار نُرم طبيعى را شكسته و نوعى آشنايى زدايى است.
از سری سخنرانیهای علی عبدالرضایی در کالج، که بهمنظور استفادهی آسانتر به فايلهای نوشتاری تبديل شده و در دسترس عموم قرار گرفته است. شما میتوانید این مقاله را در مجلهی فایل شعر 2 هم بخوانید.
ممکن است به این موارد نیز علاقه مند باشید
